هر که خود را برای هدایت مردم امام می‌داند، باید پیش از آموزش دیگران، نفس خود را تهذیب کند و عملش آموزگار زبانش باشد.

پیامبر اکرم (ص) مأمور شد تا مکارم اخلاقی را در زندگی فردی و اجتماعی مردم به کمال برساند.

سیرت و رفتار پیامبر عین قرآن بود؛ کردار و گفتارش مطابق وحی الهی و الگوی عملی مسلمانان قرار گرفت.

روح انسان همچون جسم نیاز به مراقبت و سلامت دارد و علم اخلاق ضامن طهارت و تندرستی روحی است.

اخلاق به انسان توان تشخیص خیر از شر و زیبایی از زشتی می‌دهد و ضامن انتخاب‌های درست است.

آرامش و تعادل روانی فرد در گرو سلامت اخلاقی اوست و بدون آن زندگی درونی پراضطراب می‌شود.

نشاط، اعتماد و همبستگی در جامعه بر پایه اخلاق نیک شکل می‌گیرد و روابط اجتماعی را تقویت می‌کند.

خلق، صفت یا حالت درونی و پایدار نفس است که با حواس ظاهری دیده نمی‌شود اما رفتار و گفتار انسان را جهت می‌دهد.

اخلاق (جمع خلق) به کیفیت‌ها و سوابق درونی انسان اشاره دارد که ملاک ثبات رفتار و مناسبات اجتماعی قرار می‌گیرد.

راستگویی؛ گفتار و رفتار صادقانه که اعتماد و آرامش را در روابط فردی و اجتماعی پدید می‌آورد.

دروغ‌گویی؛ تظاهر به حقیقت‌نمودن باطل که پیوندهای اجتماعی را می‌گسلد و اعتماد را از بین می‌برد.

تهذیب نفس یعنی زدودن رذایل و آراستن به ملکات جمیله تا نفس از زشتی‌ها پاک و به فضائل مزین شود.

هر دو واژه به «صورت» و «صفت» بازمی‌گردند؛ یکی ظاهر و محسوس و دیگری باطن و ناپیدا را نشان می‌دهد.

خلق امور عینی و محسوس در رفتار است، اما اخلاق کیفیت‌ها و سوابق باطنی است که قابل رؤیت نیست.

فلسفه بعثت پیامبران مبنی بر اصلاح روح و هدایت اخلاقی امت، سنگ‌بنای تأسیس علم اخلاق گشت.

پیامبر (ص) همه‌جا اخلاق‌محوری را سرلوحه قرار داد و مردم را به مدنیت اخلاقی فراخواند.

حضرت علی (ع) در خطبه‌ها و نامه‌های خود اصول و مصادیق اخلاقی را برای امت تشریح و نظام‌بخشی کرد.

«رساله حقوق» اثر امام سجاد (ع) است که حقوق متقابل انسان‌ها را در ابعاد فردی و اجتماعی بازگو می‌کند.

«إِنِّي لَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي مَن کَانَ مُؤْمِنًا وَمَن شِرْكًا، لَكِنِّي أَخَافُ الْمُنَافِقَ»؛ از منافق می‌ترسد.

«تحف العقول» تألیف حسن بن شعبه حرانی از علمای قرن سوم هجری است.

«مکارم الأخلاق» اثر علی بن احمد کوفی در قرن چهارم هجری نوشته شده است.

«کیمیاء السعاده» اثر امام محمد غزالی در قرن ششم هجری است.

خواجه نصیرالدین طوسی در قرن هفتم هجری کتاب «اخلاق ناصری» را نگاشت.

«محجة البیضاء» اثر محسن فیض کاشانی در قرن یازدهم هجری است.

«محراج السعاده» اثر علامه طباطبایی است که تأثیر اعمال ناشایست را بر قلب بررسی می‌کند.

تحلیل نفس و قوای آن، بررسی فضایل و رذایل و ارائه راه‌های ارتقاء نفسانی در قالب مباحث فلسفی.

انتقال مفاهیم اخلاقی از طریق حکایات، شعر و تجربیات سلوکی عرفا برای تزکیه باطن.

استخراج اصول اخلاقی از قرآن و احادیث معصومین مبنای این رویکرد نقلی است.

ترکیب یافته‌های فلسفی و عرفانی با آیات و روایات برای تبیین جامع اصول و مصادیق اخلاقی.

انسان برای دستیابی به علم، معرفت و کمال معنوی خلق شد تا با رشد فکری و اخلاقی به لقاء الهی نزدیک شود.

صبر، پیروی از دلیل و انعطاف در برابر مشکلات که بنیان رفتارهای سالم فردی است.

یقین، اخلاص، محبت خدا و توکل که از ویژگی‌های بارز منش ایرانی–اسلامی‌اند.

محبت خدا و اهل‌بیت (ع) که سرچشمه حیات معنوی و استواری در ایمان است.

ریا؛ قصد نمایش عبادت یا فضیلت برای دیگران بدون صداقت قلبی.

سوءظن؛ بدگمانی و شک بی‌پایه نسبت به مؤمنان و اهل‌بیت.

نرم‌گویی و رعایت ادب کلامی از ارکان سبک گفتار مؤمنانه و اثربخش است.

علاقه و دوستی قلبی که در پرتو معرفت، انسان را به حیات و پایداری معنوی می‌رساند.

فطرت کمال‌جوی آدمی؛ عشق به کمالات الهی و نفسانی سرچشمه محبت است.

ایجاد شور زندگی، آرامش قلب و انگیزه مستمر برای پیروی از حق و دوری از باطل.

شناخت دقیق خداوند، پیامبر و اهل‌بیت (ع) از طریق مطالعه قرآن و احادیث، زیربنای تحقق محبت پایدار است.

تسلیم یعنی پذیرش کامل حکم و خواست الهی با ایمان قلبی، بدون تردید یا مقاومت و با دلی آرام.

از تسلیم سر بر آوردن، عزت و هیبت فرد در درگاه حق حاصل می‌شود و در زندگی، آرامش روانی و توفیق همراه می‌آورد.

افراد خاشع به یقین به دیدار خدا معتقدند و در برابر پروردگار با خشوع و ادب کامل تسلیم‌اند.

ترس از عقاب الهی که موجب مراقبت از گناه و پاک‌نگه‌داشتن دل است.

امید به رحمت و بخشش خدا که قوت قلب و انگیزه عمل صالح می‌بخشد.

بیم و امید دو بال زندگی معنوی‌اند که انسان را در مسیر رضای الهی حفظ می‌کنند.

امید مبتنی بر شناخت واقعیت و تلاش معقول است، اما آرزو گاهی فاقد پایه عقلانی بوده و صرفاً به میل و خواسته بستگی دارد.

با تعمق در معرفت خداوند و اندیشیدن به روز قیامت، حالات ترس و امید در دل افزون می‌شود.

قرآن، پیامبر را به‌عنوان تجسم کامل مکارم اخلاقی معرفی می‌کند؛ یعنی تمامی رفتار و گفتار او آینه‌ای از آموزه‌های نورانی قرآن بود.

حضرت محمد (ص) برای اصلاح روح و اخلاق فردی و اجتماعی انسان‌ها مبعوث شد تا مکارم اخلاقی را در متن زندگی عملی مردم ترویج کند.

علم اخلاق زیربنای سلامت روح، توان تشخیص خیر و شر، آرامش درونی و نشاط جمعی است و بدون آن، سایر علوم در بهره‌وری و کارکرد واقعی ناکام می‌مانند.

۱. فلسفی (بحث نفس و قوا و فضایل)؛ ۲. عرفانی (حکایات، شعر و سلوک)؛ ۳. نقلی (آیات و روایات)؛ و در برخی آثار تلفیقی از هر سه بهره می‌برند.

کتاب «اخلاق ناصری» اثر خواجه نصیرالدین طوسی است که با تحلیل نفس و قوا و مراحل تهذیب، نقش فلسفه را در اخلاق نشان می‌دهد.

عرفا غالباً از حکایات اخلاقی، شعر مثنوی و داستان‌های عبرت‌انگیز بهره می‌برند تا مفاهیم عرفانی و اخلاقی را با جذابیت بیان کنند.

۱. دوری از دنیاطلبی و هواهای نفسانی، ۲. بی‌نیازی از ستایش و شهرت، ۳. افزایش تقوا و مراقبت در رفتار و اعمال.

رجا انتظار حقیقی و برآمده از ایمان و شناخت به خداست، اما آمال تنها آرزوهایی بی‌پایه‌اند که عموماً بی‌نتیجه‌اند.

شناخت عمیق از خدا و ایمان نیرومند پایه و اساس خوف از عقاب و امید به رحمت اوست.

تأمل در روز قیامت و حالات مردم، شناخت کیفر و پاداش و مطالعه سیره و تجربه اولیا مؤثرند.

معنای لغوی واگذاشتن امور به دیگری‌ست و در نگاه اسلامی یعنی سپردن کارها به خدا با اعتماد قلبی.

توکل واقعی مستلزم تلاش مستمر مؤمن در کنار ایمان به تأثیر حقیقی خداست، نه ترک کوشش.

پیامبر فرمودند: «عقال شتر را ببند و سپس بر خدا توکل کن» تا نشان دهد تلاش لازم است.

وقتی اعتماد در چارچوب نظام اسباب الهی شکل گیرد، نه‌تنها ناسازگار نیست، بلکه مکمل توکل است.

ایمان قوی و یقین به یگانگی و ربوبیت خدا، که باعث دلبستن دل به قدرت و حکمت او می‌شود.

اعتماد به خدا مانند اتکا به وکیل ماهر؛ یعنی داشتن پشتوانه اطمینان مقدم بر علم کامل.

مانند کودک که کاملاً به مادر سپرده است؛ ابراز امید کامل و بدون شک به خداوند.

آنجاست که انسان نفساً خود را حذف کند و هیچ نقشی جز اراده خداوند برایش متصور نباشد.

الف) آرامش و آسودگی از اضطراب؛ ب) بی‌نیازی و عزت نفس؛ ج) احساس قدرت در زندگی حاصل از پشتوانه الهی.

لغتاً یعنی سپاس گفتن با زبان؛ اصطلاحاً یعنی شناخت نعمت، سپاس قلبی، و بهره‌وری عمل‌گرایانه از آن در راه خدا.

شناختی (علم به منبع نعمت)، قلبی (دلشاد شدن)، و رفتاری (استفاده صحیح از نعمت‌ها مطابق دستور خدا).

کسی که پس از دریافت نعمت، با گفتن «الحمدلله رب‌العالمین» و ترک نافرمانی خدا، هم شاکر باشد.

ایشان فرموده‌اند که اطاعت و رضایت قلبی از خدا نشانه شکر واقعی است، نه صرفاً زبان.

استمرار و افزایش نعمت‌ها به‌واسطه سپاسگزاری؛‌ در عین‌حال ناپایداری نعمت با ناسپاسی همراه است.

چون بی‌صبری باعث تزلزل ایمان و انحراف از مسیر بندگی و اخلاق می‌شود.

یعنی مهار نفس و حفظ آرامش در برابر بلاها، مصیبت‌ها و وسوسه‌های شیطانی.

صبر سر ایمان است؛ هرگاه صبر نباشد، ایمان نیز متزلزل می‌شود و از بین می‌رود.

ایمان و یقین مستحکم به خدا که اعتماد به وعده‌های الهی را تقویت می‌کند.

صبر بر مصیبت، بر طاعت، و بر ترک معصیت—که درجاتی متفاوت از پاداش دارند.

سه درجه: صبر برای دیده‌شدن توسط مردم (عمومی)، برای پاداش الهی (زیارتی)، و خوش‌آمد عاقبت سختی‌ها (ربانی).